در مقاله فرم در معماری ایران ۱ (مقاله قبل پیرامون همین موضوع) در ارتباط با پیدایش فرم در معماری و تیپولوژی فرم ها توضیحاتی ارائه گردید.
در همین رابطه اشاره شد که فرم می تواند به پلان، یا به شکل و حجم، و یا به هردوی آن‌ها اطلاق شود، و برای روشن نمودن این بحث به معرفی فرمهای اولیه‌ی ساده و تشریح آن‌ها پرداختیم.
در مقاله فرم در معماری ایران ۲ به بررسی تحول و تکامل فرم‌ها در قالب فرمهای مرکب معماری ایرانی خواهیم پرداخت.
فرم در معماری ایران
عناصر تشکیل دهنده اثر معماری ایرانی در مقاله فرم در معماری ایران
در تعریف فرم ها در رشته معماری فرم های مرکب از تلفیق و ترکیب فرمهای ساده شکل می گیرند.
این فرم ها گاهاً در طول تاریخ به یک عنصر واحد و یک فرم مستقل تبدیل شده و به خودی خود تشکیل فرمی را می دهند که نه از جنس فرمهای ساده و اولیه است و نه می توان آن را یک فرم ترکیبی نامید.
اما آنچه بعد از شکل‌گیری فرمهای اولیه مورد اهمیت قرار می‌گیرد ترکیب فرمهای ساده و تشکیل فرمهای مرکب می‌باشد، در نتیجه این فرم‌ها را به شکل زیر دسته‌بندی می‌نماییم.
فرم در معماری ایران
۱٫تخت- منار
دو فرم ساده‌ی تخت و منار در تلفیق با یکدیگر به اشکال متفاوت و کامل‌تری دست پیدا کرده اند که فرم خلاقانه‌ی زیگورات (زمین‌هایی مسطح با معابدی در ارتفاع) نمونه ای از آن است.
تخت، به همان سطح وسیعی اشاره دارد که در موقعیتی نسبتاً بالاتر از سطح زمین قرار دارد و منار، ایده ارتفاع را در مقیاسی فراانسانی جلوه می‌دهد.
بنای گنبد قابوس که یکی از بلندترین بناهای آجری جهان به شمار می‌آید نیز، تلفیقی از همین دو ایده است.
این بنا به صورت یک منار روی تپه‌ای که حدود ۱۵ متر از سطح زمین بلندتر است (و عملاً یک تخت را بوجود آورده) احداث شده است.
مقبره‌ی کوروش در پاسارگاد نیز یکی از مصادیق کاملاً استثنایی استفاده از عوامل فوق است.
مقبره‌ی مذکور که در دشت مسطح پاسارگاد جای دارد، به تبعیت از مقابر مرسوم شاهان که می‌بایست در دل کوه بنا می‌شده، در انتهای یک زیگورات (عنصری مرتفع) بنا شده است.
فرم در معماری ایران
۲٫تخت-ایوان-تالار
تلفیق ایوان و تالار، تلفیق بسیار عمده‌ای در ایجاد فرمهای مرکب می‌باشد.
ویژگیهای اقلیمی، ایجاد سلسله مراتب فضایی- عملکردی، تلفیق احجام پر و خالی و بسیاری از مسائل دیگر زیبایی شناسانه، تلفیق این دو فرم ساده را بسیار مطلوب و کاملاً متداوال نموده است.
یکی از ساده ترین تلفیق‌های این سه فرم را میتوان در تالار پذیرایی کورش در پاسارگارد مشاهده کرد.
دو ایوان اصلی با ابعادی کشیده و کاملاً اغراقآمیز در مقابل تالار (به عنوان پیشفضای تالار) در بالای تخت مشاهده می‌شود.
تالار در بین دو ایوان مذکور و با ستون‌هایی در ردیف‌های مرتب و منظم، شکل یافته است.
همین فرم مرکب را در تخت جمشید با اشکالی متکاملتر و پیچیده تر ملاحظه می کنیم.
کاخ آپادانا واقع در تخت جمشید تلفیقی از سه ایوان، تالار، تخت و فضاهای جنبی قابل ملاحضه ایست که در مقابل ایوان غربی فضای تخت به صورت یک ایوان سرباز و با دید بسیار زیبا به سمت دشت قرار دارد.
کلیه ایوان‌ها در این مجموعه به شکل فرمهای مرکب و دارای سقفهای مسطح میباشند.
فرم در معماری ایران
۳٫ایوان- چهارطاق
ساده ترین فرم در معماری ایران کاخ معروف هترا مربوط به دوره اشکانی است، که تک ایوان طاقدار عظیمی بخش عمده این کاخ را تشکیل می‌دهد.
نمونه ی دیگر ایوان خسرو (ایوان مداین یا طاق کسری) است، که یک ایوان اصلی فضای مرکزی این مجموعه رابه وجود آورده و در اطراف آن فضاهای بسته در مقیاسهای نسبتاً کوچکتر و با همان شکل طاقی قرار گرفته اند.
این ایوان که در مقیاس کاملاً مبالغه آمیزی بنا شده است، در ناحیه مرکزی بنا و به صورت عمقی به کار گرفته شده است و کاملاً با نحوه‌ی به کارگیری ایوان‌ها در بناهای هخامنشی متفاوت است که به صورت کشیده و در مقابل تالار اصلی بنا می‌شده‌اند.
این شکل از استقرار ایوان بعدها در مساجد نیز به کار گرفته شد.
از ساده ترین انواع تلفیق ایوان و چهارطاق میتوان از کاخ دامغان منسوب به اواخر دوره ساسانی نام برد که تلفیقی زیبا و بسیار ساده از یک ایوان و چهارطاق می‌باشد.
این ایوان مذکور که در امتداد و هم اندازه چهارطاق است، از کشیدگی بیشتری به نسبت به چهارطاق برخودار است.
نگهدارنده های طاق به صورت ستون‌هایی گرد از دیواره اصلی بنا جدا شده و شکل زیبایی را به وجود آورده اند که شکلی تکامل یافته تر و ظریفتر نسبت به ایوانهای اولیه می‌باشد.
ستونهای چهارطاق از دیوارهای حاشیه ای جدا شده و به شکلی زیبا گنبدی را بر روی خود قرار داده اند.
همین شکل که ایوان طاقداری را در مقابل چهارطاقی با گنبد قرار داده است از ارکان اصلی ساختمان مساجد در دوره های بعد می‌شود که در آن مقیاس چهارطاق و گنبد نسبت به ایوان از ابعاد و اندازهی بزرگ‌تری برخودار شده‌اند.
تلفیق ایوان و چهارطاق در دوره ساسانی بسیار حائز اهمیت بوده و مبنای الهام برای استقرار و انتظام فضاهای متعدد و عناصر مرکب در پلانهای پیچیدهتر دوره های بعد می‌شود.
کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد نمونه ای از تلفیق ایوانهای طاقدار متعدد و چهارطاقهای گنبدی می باشد، در این کاخ عنصر دیگری به نام حیاط نیز که هنوز به نسبت فضاهای اصلی نقش فرعی را دارا می‌باشد، معرفی شده است.
این عنصر بعدها دارای نقش بسیار اصلی در نحوه استقرار و سازماندهی فضاهای یک بنا میگردد.
شکل بسیار کاملتر و زیباتر از تلفیق ایوان و چهارطاق را در کاخ ساسانی سروستان مربوط به بهرام گور که از لحاظ مقیاس کوچکتر از کاخ اردشیر در فیروزآباد است، شاهدیم.
ایده ایوان که عملاً طاقی را بر روی پلانی مستطیل متجلی می نماید، دراین کاخ به صورت تالارهای بسته و با ابعادی کشیده استفاده شده است، که نظیر آن را در کاخ دامغان لیکن با ظرافت بسیار بیشتر میتوان مشاهده کرد.
طاق بر روی جفت ستون‌هایی بسیار ظریف و با مقداری فاصله نسبت به دیوارهای قطور اصلی قرار گرفته است و چهارطاق اصلی نیز که تالار اصلی را به وجود میآورد، با گنبدی بسیار زیبا بر روی مربعی با دیوارهای کار شده قرار گرفته است.
همین گنبد را در این کاخ در مقیاس کوچکتر ملاحظه میکنیم که بر روی چهارستون ظریف و در فاصلهای نسبت به دیوارهای اطراف قرار گرفته است. فضاهای طاقدار به آن صورت که در این کاخ بکار رفتهانداشکال بسیار تکامل یافته‌ای میباشند که بعدها کمتر نظیر آن استفاده شده است و فضایی غنیتر و پیچیده تر را با توجه به نمونه های اولیه ایوان‌ها ارائه میدارد.
پیدایش فرم در معماری ایران
نمونه هایی که از فرمهای مرکب ارائه شد، اولین و ساده ترین اشکال فرمهای مرکب هستند که تعداد محدودی از فرمهای ساده را دربرمیگیرند.
در معماری ایران شاهد نمونه های بسیار پیچیده تری از اشکال مرکب هستیم که با استفاده از مجموعه‌ی کامل‌تری از فرمهای ساده به همراه دالان‌ها و حیاطها، اشکال پیچیدهتری از فرمهای مرکب را بوجود آوردهاند.
تحول و تکامل معماری ایران عملاً انواع بسیار متنوع و متفاوتی را از ترکیب فرمهای ساده و ایجاد فرمهای مرکب پیچیده که از غنا و زیبایی بسیاری برخودارند ارائه میدارد.
در این بخش به ذکر نمونه هایی که ارائه شد بسنده خواهیم کرد.
با توجه به شواهدی که ارائه شد در پایان به چند نتیجه در ارتباط با پیدایش فرم در معماری ایران و نحوه تحول و تکامل اشاره می‌شود.
- پیدایش عمده فرمهای ساده در معماری ایرانی، مربوط به دوران پیش از اسلام است.
- تحول و تکامل فرمهای ساده که در اشکال اولیه به صورتی ابتدایی تجلی یافتهاند از راه‌های زیر در طول دوره تاریخی به تحقق رسیده است:
- الف)تکامل فرمهای ساده از طریق اهمیت یافتن اصول هندسه به دلیل شناخت بیشتر راز و رمز آن، یا پیشرفت سیستم‌های ساختمانی، یا تحول و تکامل بینش‌های فکری، هنری و …
- ب)تلفیق فرمهای ساده در فرآیند ایجاد فرمهای مرکب تغییرات و دگرگونیهایی را در جهت تکامل فرمهای مذکور باعث شده است.
- کلیه فرمهای حاصل ترکیب و تلفیقی خلاقانه وهنرمندانه از فرمهای ساده میباشند، که در این شکل علاوه بر آنکه هر فرم ساده به درجهای از کمال میرسد، جایگاه و مقیاس آن‌ها نیز در مجموعه به صورتی بسیار ماهرانه تعریف می‌شود. همچنین بسیاری از فرم‌ها نیز در همان دوران پیش از اسلام به اشکال تکاملیافته خود دست پیدا کردهاند.
- فرمهای مرکب اگر از یک سو حاصل ترکیب فرمهای ساده هستند، از سوی دیگر براساس الگوها و نظام‌های خاصی شکل یافته اند. این الگوها هم در ارتباط با ترکیب چند فرم ساده و هم در ارتباط با ترکیب کلیه فضاهای یک مجموعه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای آشنایی با بهترین معماران و اساتید معماری معتبرترین دانشکده های معماری ایران روی لینک ۱۰۰ برند برتر کلیکی کنید.
فرم در معماری ایران
فرم در معماری
فرم در معماری
