فرم و دیگر عناصر تشکیل دهنده اثر معماری ایرانی
فرم در معماری ایران در چه جایگاهی قرار دارد؟
عناصر تشکیل‌دهنده یک اثر شاخص معماری ایرانی چیزی نیستند که بصورت تصادفی خلق و یا بصورت الهام بر سازنده بوجود آمده باشد.
در نگاه اول به یک بنا، متوجه چگونگی تلفیق فرم‌های ساده با یکدیگر و ایجاد فرم‌های مرکب و پیچیده می‌شویم.
فرم در معماری ایران
فرم‌ها اثر فضایی دارند؛ به این معنی که جزء محسوسی از اجزاء بنا می‌باشند.
این فرم‌ها گاه بصورت پلان نمایان می‌گردند و گاه بصورت حجم، و البته می‌توانند ترکیبی از هر دو نیز باشند.
آنچه که باعث بوجود آمدن هماهنگی و ارتباط میان اجزا می‌شود، ریشه در قرن‌ها تحول و رسیدن به این تکامل دارد.
بسیار پیش می‌‌آید تا با مشاهده یک بنا سوالاتی چون: منشاء طرح و ایده، نحوه تکامل طرح و حتی چگونگی اجرای آن ایجاد شود.
برای اینکه بتوانیم به جواب برسیم باید ابتدا فرم‌ها را با کمک بررسی آثار قبل از اسلام بشناسیم. ابتدایی‌ترین فرم‌ها فرم‌های ساده هستند که در ادامه به طور مفصل درباره آن صحبت می کنیم.
صفه یا سکو
در رشته معماری و فرهنگ مهرازی، صفه را بدین صورت تعریف می‌کند: ایوان یا سکویی بلندتر از سطح زمین که تنها از یک طرف به بیرون باز است.
صفه بصورت منفرد و یا در ترکیب با عناصر دیگر در معماری بکار گرفته شده است.
صفه‌ها به منظور ارج نهادن به یک بنا و جداسازی آن از سایر بناها (به منظور ایجاد طبقات اجتماعی) ایجاد می‌شدند.
فرم در معماری ایران
ساخت بنا بر روی زیربنا (صفه) در ایوان از سده هفتم پیش از میلاد آغاز و در دوران هخامنشیان به اوج خود می‌رسد.
صفه از عناصر دارای ارجحیت و اهمیت فوق‌العاده خاص در معماری ایران بوده است.
از اولین فرم‌های صفه می‌توان به محراب آتشکده پاسارگاد اشاره نمود.
این صفه توسط پلکانی به بالا هدایت می‌شود و در بالای آن نیز آتش مقدس قرار گرفته بوده که مراسم نیایش دور تادور آن انجام می‌گرفته است.
استفاده از صفه در مقیاس بزرگتر را می‌توان در زیگوارت‌های عیلامی ناظر بود. خصوصاً در زیگورات چغازنبیل.
فرم در معماری ایران
همانطور که اشاره شد در ایران باستان بناهای بااهمیت که البته اکثر آنها را کاخ‌ها تشکیل می‌دادند، از صفه به‌عنوان عنصر ابتدایی استفاده می‌نمودند.
که ازجمله آنها می‌توان به کاخ شوش، تخت‌جمشید، قصر شیرین، کاخ چهل‌ستون و … اشاره نمود.
با جستجو در تاریخ معماری جهان نیز متوجه می شویم که نه‌تنها در ایران بلکه در یونان، رم و … نیز از صفه با همین کارایی بهره می‌برده‌اند و ایجاد کاخ‌ها و معابر بر روی صفه‌های مرتفع امری مرسوم می‌بوده.
با گذشت زمان و تغییر و تحولات ایجاد شده در معماری، صفه‌ها جایگاه خود را حفظ نموده و امروزه نیز شاهد استفاده از آنها می‌باشیم.
البته با پیشرفت مصالح و امکانات این صفه‌ها به عنصری نمادین تبدیل شده و فضای زیرین آنها کاربری دیگری یافته است.
برج‌ها و مناره‌ها
برج‌ها و مناره‌ها فرم‌هایی اولیه با کارایی مستقل می‌باشند که در ابتدا چیزی فراتر از یک نماد محض بوده‌اند.
این فرم‌ها که معمولاً با مقاطع چهارگوش و گرد نمایان می‌شدند، محلی برای روشن کردن آتش با کارآیی‌های متفاوت بودند.
این آتش گاهی مانند برج آتش فیروزآباد جنبه‌ای مقدس داشت و گاهی مانند میل اژدها به‌منظور راهنما و یا نشان یک شهر بود.
فرم در معماری ایران
از نمونه‌های اولیه برج و منار می‌توان به کعبه زرتشت اشاره داشت.
در بررسی این بنا متوجه می‌شویم که طرح برج درواقع همان طرح آتشکده پاسارگاد می‌باشد. به‌طوری که صفه این بار درون بنائی مکعب گونه قرار دارد و البته در ارتفاع بیشتری نسبت به گذشته واقع شده است.
در همین راستا در بررسی آتشکده فیروزآباد نیز شاهد الگوگیری از محراب آتش پاسارگاد هستیم به‌نحوی که اینبار با تغییر شکل در ظاهر پله از حالت مستقیم به مارپیچ به آن می‌رسیم.
بنابراین شاید بتوان برج و مناره‌ها را طرح تکامل‌یافته آتشکده‌هایی دانست که بر روی صفه‌ها قرار داشتند.
برج‌ها در دوره‌های بعد از اسلام به‌عنوان برج‌های راهنما (همچون فانوس‌های دریایی) استفاده می‌گردیده که البته مدفن سازنده آن نیز بوده است.
سیر تکامل مناره‌ها از قبل از میلاد آغاز و در دوره اسلامی به اوج خود می‌رسد؛ تا حدی که مناره جزء اصلی مساجد محسوب گردیده و چشم‌پوشی از آن –چنانچه امروزه نیز شاهد آنیم- غیرممکن شد.
ایوان
ایوان‌ها از عناصر سنتی و مهم معماری محسوب می‌شوند؛ علاوه بر اینکه در دوره‌های مختلف شاهد تکامل ظاهری ایوان‌ها هستیم، شاهد تلفیق آن با دیگر فرم‌ها پیچیده نیز می‌باشیم. ایوان‌های اولیه را می‌توان در دو گروه زمانی تقسیم‌بندی نمود که نظر ظاهری با یکدیگر متفاوت‌اند.
گونه اول ایوان‌هایی هستند ستوندار و با سقفی تخت که در دوران مادها و هخامنشیان بسیار رواج داشته است.
این ایوان‌ها بسیار رفیع بوده و نمونه اولین فرم‌های ساده ایوان می‌باشند در ساخت این ایوان‌ها از ستون‌ها به‌عنوان پایه استفاده می‌شده که تیرها بار وارده را به آن انتقال می‌دادند و روی تیرها نیز تیرپوش و کاه‌گل استفاده می‌شده است.
گونه دوم ایوان‌هایی هستند که بصورت طاقی ساخته می‌شند، استفاده از ملات گچ و خشت در این شیوه مرسوم بوده است.
این روش در دوره اشکانیان شکل گرفته و در دوره ساسانی به اوج خود رسید.
از نمونه‌های ایوان طاقدار می‌توان به کاخ هترا مربوط به دوره اشکانی که در مقیاس وسیع‌تر یک ایوان طاقدار را ارائه می‌دهد و یا ایوان کرخه ساسانی که نمونه دیگری از فرم ایوان بصورت ساده و خالص است، اشاره کرد.
بدین ترتیب استفاده از ایوان بصورت نمادین، و در موقعیت‌های ذکر شده به‌عنوان عنصر اصلی معماری ایرانی، جایگاهی خاص را به خود اختصاص می‌دهد.
این جایگاه بعدها در دوره اسلامی به وضوح نقش بیشتری در طراحی مساجد ایفا می‌کند به نحوی که حتی دسته‌بندی ساختمان مساجد را با توجه به تعداد ایوان‌های آن انجام می‌دهند.
فرم در معماری ایران
تالار
تالار نیز به‌عنوان عنصری از بنا که شامل ستون، سقف، دیوارهای اطراف است به‌عنوان فرم ساده مورد بررسی قرار می‌گیرد.
از نمونه‌های اولیه تالارها می‌توان به بناهای تپه حسنلو اشاره داشت که دارای فرمی ساده است و در نقشه آن شاهد ستون‌هائی هستیم که بصورت منظم قرار گرفتهاند. باید اشاره داشت که تالارهای ستوندار از دستاوردهای قوم ارارتو می‌باشند.
این تالارها در دوره قبل از اسلام به بهترین نوع کارایی خود -یعنی عنصر اصلی کاخ‌ها و معابد- تبدیل می‌شوند.
تالارهای ستوندار به این شکل رفته‌رفته عضو جدایی‌ناپذیر بناها و کاخ‌ها دوره هخامنشی به بعد می‌گردد، و مجدداً در دوره صفویه به اوج خود رسیده و با حضور بسیار قوی و ممتاز، از مشخصه‌های اصلی در معماری بناهای حکومتی ایران می‌گردد.
چهار طاقی‌ها
چهارطاقی‌ها از دیگر عناصر معماری ایرانی می‌باشند که بطور کل می‌توان آن را طرح تکامل یافته‌ی آپدانه دانست.
آپدانه‌ها که از یک صفه به همراه پلکان و محراب آتش تشکیل یافته بودند، در این سیر تکامل تبدیل به فضاهای سرپوشیده‌ی گنبدی که روی چهار پایه استوارند و همان کارایی آتشکده را دارند، می‌شوند.
محل قرارگیری آتش در چهارطاقی‌ها، زیر گنبد و در مرکز آن بوده است.
از نمونه‌های چهارطاقی می‌توان به آتشکده نیاسر و آذرگشسب و فیروزآباد اشاره نمود.
دالان
دالان‌ها عمدتاً به‌منظور ایجاد فرم‌های مرکب مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند، اما با این حال گاهاً شاهد آن هستیم که علیرغم اینکه در مواردی تلفیقی از چند فرم ساده صورت پذیرفته و در نهایت یک فرم پیچیده حاصل شده، اما بطور محسوس شاهد حضور دالان نیستیم.
به‌عنوان مثال تالار پذیرایی کورش در پاسارگاد که تلفیقی از تالار و ایوان است، فاقد دالان می‌باشد.
بنابراین حضور دالان را می‌توان به تدریج شاهد بود که بعداً بصورت یک عنصر مجزا مورد توجه قرار گرفته است.
دالان‌ها نقش سازماندهی فضاها و ارتباط بین دیگر فرم‌ها را فراهم می‌نمودند از سوی دیگر دالان‌ها در مجاورت تالار اصلی قرار گرفته و موجب تنظیم تبادل حرارت می‌شده است.
دالان‌ها گاهی به‌منظور رفع زوایای نامتناجس ساخته می‌شوند؛ نامتناجسی را در خود حل نموده و باعث بهبود زاویه مجاور می‌گردیدند.
گذشته از این دالان‌ها گاهی نیز به‌عنوان مناره در گسترش بنا مورد استفاده قرار گرفتهاند. از اولین دالان‌ها می‌توان به تل حسنلو اشاره نمود که نقش پیش‌فضا و تنظیم حرارت باتوجه به اقلیم را برعهده داشته است. دالان‌ها به‌عنوان اولین سازمان‌دهنده در ترکیب و تلفیق فرم‌های ساده در دوره اشکانی به اوج تکامل خود می‌رسند، و ما در این دوره شاهد حضور قوی و نمادین این ساختار هستیم.
حیاط
حیاط نیز به عنوان سازمان‌دهنده و ترکیب فرم‌های ساده، با تاخیر بیشتری نسبت به دالان در ایران اجرا گردید.
طرح اولیه حیاط‌ها بصورت هندسی و غیرمنظم و به منظور ایجاد ارتباط بین فرم‌ها ایجاد می‌گردد.
در دوره ساسانی حیاط چندان نقش مهمی ایفا نمی‌کند و در حاشیه قرار می‌گیرد، اما به‌تدریج در دوره اسلامی حیاط به‌عنوان هسته مرکزی و همچنین اصلی‌ترین فرم سازماندهی چنان مورد اهمیت قرار می‌گیرد که هندسه منظم حیاط از اهمیت بیشتری نسبت به فضای جانبی برخوردار می‌شود.
در مسجد جامع ساوه شاهد در حاشیه قرار گرفتن حیاط و در مقابل آن مساجد جامع اصفهان و اردستان شاهد در اوج قرار گرفتن حیاط هستیم.
از دیگر ویژگی‌های مهم حیاط می‌توان به نقش تنظیم حرارت محیطی و همچنین ایجاد دید و منظر مناسب اشاره نمود.
اهمیت حیاط به مرور زمان افزایش می‌یابد بطوری که در خانه‌های مسکونی نیز شاهد ایجاد حیاط با کاربری‌های متفاوت ازجمله اندرونی و بیرونی هستیم.
برای آشنایی با حرفه ای ترین معماران ایرانی روی لینک ۱۰۰ برند برتر کلیک کنید.
